Mak w tradycji, wierzeniach ludowych i świąteczna kutia

Tradycyjnie w Wigilię świąt Bożego Narodzenia tradycyjnie na stołach pojawiają się potrawy z makiem: kluski, kutie, strucle, makowce. Zwyczaj ten jest głęboko zakorzeniony w wierzeniach i symbolice.

W artykule: dlaczego na wigilijnym stole pojawia się mak? Co symbolizuje kutia? Oraz wiele ciekawostek i zalety małych ziarenek.

Świąteczne potrawy z makiem

Symbolika wigilijnych potraw przeplata się z chrześcijańską tradycją i starosłowiańskimi obrządkami wokół zimowego przesilenia. W makowej główce znajduje się ponad tysiąc ziarenek, tedy mak symbolizował nieprzebrane bogactwo, płodność i urodzaj. Dodawany do potraw miał przyciągać w Nowym roku dobrobyt. Uważano, że chroni przed złem, sprowadza prorocze sny, kojarzono też z nieograniczoną przestrzenią wszechświata i światem zmarłych.

Od dawna znane uspokajające, usypiające, halucynogenne działanie maku uważano za łącznik z zaświatami. Wierzono, że spożywanie umożliwia kontakt ze zmarłymi. Zaś w magiczną noc wigilijna granica między światem żywych i umarłych staje się cienka a domostwa są licznie odwiedzane przez duchy przodków.  Dlatego potrawy wigilijne nawiązywały do spożywanych w zaduszki, dania z maku i grzybów miały również stanowić pokarm dla zmarłych.

U Słowian drobne ziarenka pełniły funkcję ochronną, rozsypywano je wokół domostw by utrudnić dostęp złym duchom. Tarcie maku w adwencie miało zapewnić pannom rychłe zamążpójście.

Tradycyjna kutia

To tradycyjne danie wigilijne terenów wschodnich z ziaren pszenicy lub jęczmienia, namoczonych dzień wcześniej „wodą przedświtu”. Zwyczajowo wodę przynoszono w nocy, przed świtem. Przybraną w mak, miód, orzechy  uważano za święty symbol życia wiecznego i płodności. Przed zasiadaniem do wigilijnego stołu gospodyni z kutią na rękach błogosławiła rodzinę i honorowała dobre duchy pradziadów.

Ziarna symbolizowały wieczne odradzanie i nieśmiertelność duszy, miód – słodycz życia, orzechy – zdrowie, mak miał odpędzać siły zła. Rodzynki, suszone owoce miały zapowiadać obfitość i urodzaj.

Przepis 
Dwie szklanki maku przepłukać, zlać gorącym mlekiem z wodą, dodać naciętą laskę wanilii, ugotować do miękkości. Przecedzić i 2-3 razy zmielić. Dzień wcześniej szklankę jęczmienia lub pszenicy namoczyć  na całą noc. Rano odlać, przełożyć do rondla zalać 4 szklankami lekko osolonej wody. Ugotować do miękkości, przelać przez sitko.

Wymieszać w misce mak z ugotowanym ziarnem. Dodać posiekane orzechy, suszone orzechy, bakalie i płynny miód. Udekorować i odstawić w chłodne miejsce. Niektórzy robią kutię z ryżem, jest bardziej delikatna w smaku.

Cisza jak makiem zasiał

Mak znano i uprawiano w już w epoce kamienia łupanego. Ślady odnajdziemy w mitach i legendach wielu kultur na całym świecie. W IV tysiącleciu p.n.e Sumerowie czcili jako świętą roślinę używając w rytuałach magicznych i obrządkach religijnych, wynika z zapisków na glinianych tabliczkach. Chociaż nie ma jednoznacznych dowodów można założyć, że chodziło o mak lekarski [Papaver somniferum], ze względu na obecność narkotycznych alkaloidów, z których pozyskuje się opium.

W kulturze starożytnego Egiptu  maki symbolizowały krew i nowe życie. W mitologii greckiej były atrybutem boga snu Hypnosa, i jego syna Morfeusza zsyłającego marzenia senne. Od jego imienia pochodzi nazwa morfiny. Kultura minojska przedstawiała boginię z girlandą maków we włosach. W sztuce chrześcijańskiej  symbolizowały krew i śmierć Chrystusa

W wielu miejscach na świecie mak był rośliną kultową, otwierającą bramy do nowego świata. Różne gatunki wykorzystywano w zielarstwie, a było ich ponad 70. Na ziemiach amerykańskich popularny jest maczek amerykański, który Indianie stosowali do uśmierzania bólu, poprawy snu i łagodzenia napięć. W naszym regionie najbardziej znane są kwitnące w łanach zbóż polne maki. Niestety, coraz rzadszy widok, cichutko odchodzą razem chabrami.

Podczas gdy mak lekarski znany jest w medycynie od czasów Galena i Hipokratesa, to polny [Papaver rhoeas] jest łagodniejszą wersją, ma działanie lekko nasenne i uspokajające.

W kuchni i zielarstwie

Ziarenka maku mają długą historię kulinarną. Lekko orzechowy smak był lubianym składnikiem wypieków i słodkości. Na co dzień makowe przysmaki gościły na stołach zamożnych domów, w biedniejszych przy wyjątkowych okazjach.

Współcześnie w cukiernictwie  używa się niebieskiego i białego maku. Nasiona są bogate w kwasy tłuszczowe, wapń, potas, magnez i witaminy z grupy B, D, A, C. Zawierają śladowe ilości wspomnianych alkaloidów, bez działania halucynogennego. Wysoko kaloryczne – 100 g ziarenek to 500 kcal

Lecznicze działanie maku polnego było mocno przeceniane w średniowieczu. Działanie opisywano jako łagodzące ból, przeciwskurczowe i uspokajające. Prawdopodobnie mylono go z lekarskim ze względu na podobny wygląd. Z płatków kwiatów robiono syropy na kaszel i napary dla niespokojnych dzieci. Z nasion pozyskiwano olej.